W ostatnich latach szczepienie zwierząt stało się kolejnym kontrowersyjnym tematem w dziedzinie medycyny weterynaryjnej, który budzi wiele emocji wśród właścicieli zwierząt, chcących za wszelką cenę uniknąć powikłań poszczepiennych u swoich pupili. Pojawiły się również głosy wśród specjalistów z tejże dziedziny oraz artykuły w czasopismach popularno-naukowych o tym, iż szczepienie zwierząt daje dłuższą odporność niż na rok, co powoduje krytykę corocznych szczepień i sugeruje wyrządzanie większych szkód niż korzyści poprzez stosowanie dotychczas zalecanego corocznego programu szczepień. Profilaktyczne szczepienia są jednak bardzo ważne, pozwalają utrzymać nasze zwierzęta w dobrym zdrowiu, gdyż są obecnie niezastąpionym narzędziem do walki z groźnymi chorobami zakaźnymi, które są nadal niezwykle powszechne, a niehigieniczny tryb życia jaki prowadzą zwierzęta znacznie zwiększa możliwości zarażenia się przez nie tymi chorobami. Świadomość ogólnej korzyści szczepień w populacji zwierząt powinna przeważać nad ich znikomymi wadami i niezwykle rzadko pojawiającymi się działaniami niepożądanymi u niektórych osobników, dlatego powinno się szczepić zwierzęta, ale należy wykonywać to z rozwagą i przestrzegając określonych zasad.
Układ odpornościowy
Charakter odpowiedzi immunologicznej zależy od tego w jaki sposób następuje kontakt z czynnikiem zakaźnym. Może to być bezpośredni kontakt z drobnoustrojem (podczas zakażenia) lub z antygenami zawartymi w szczepionce (podczas szczepienia), a kontakt ten może być pierwszym zetknięciem się organizmu z czynnikami zakaźnymi lub mogą być to kolejne ekspozycje. Pierwotna odpowiedź immunologiczna pojawia się po pierwszej ekspozycji na antygen z reguły po kilku lub kilkunastu dniach i cechuje się niskim mianem przeciwciał, które osiągają maksymalne miano po około 2 tygodniach. Następnie miano przeciwciał powoli spada. Powtórna ekspozycja na ten sam antygen wywołuje odpowiedź wtórną, która jest efektem istnienia komórek pamięci immunologicznej, a pojawiają się one w następstwie pierwszego kontaktu organizmu z antygenem. W odpowiedzi wtórnej reakcja układu odpornościowego jest znacznie szybsza, swoiste przeciwciała pojawiają się w surowicy po 2-4 dniach, osiągają wysokie miano i utrzymują się znacznie dłużej w krwioobiegu niż w odpowiedzi pierwotnej. Zasada szczepień oparta jest na dwóch elementach odporności nabytej – swoistości w stosunku do danego drobnoustroju (lub całej grupy drobnoustrojów) oraz pamięci immunologicznej. Szczepienie indukuje odpowiedź układu odpornościowego, która polega na produkcji przeciwciał. Odporność poszczepienna pojawia się po pewnym czasie (10-14 dni) i trwa miesiące, a niekiedy lata, cechując się wysokim mianem przeciwciał, które stopniowo spada, osiągnąwszy wreszcie tak niski poziom, który nie wystarcza do odpowiedniej reakcji immunologicznej w przypadku zakażenia, aż do całkowitego zaniku. Istnieje możliwość zwiększenia i nasilenia czasu trwania tej odporności dzięki indukcji pamięci immunologicznej, a ten cel osiąga się przez okresowe powtarzanie szczepień. W immunoprofilaktyce zwierząt należy zawsze mieć na uwadze wiek, rasę, gatunek zwierzęcia, a także stan zdrowia, tryb życia i warunki środowiskowe w których żyje, a w przypadku młodych zwierząt dojrzałość układu immunologicznego oraz istnienie odporności biernej przekazanej przez matkę w życiu płodowym i podczas karmienia siarą i mlekiem. Szczepione zwierzę musi być zdrowe (nie dotyczy to jednak chorób przewlekłych, np. cukrzycy) i odrobaczone, gdyż w przypadku dużego zarobaczenia szczepionka może okazać się nieskuteczna. Nie należy szczepić zwierząt chorych, samic w okresie ciąży oraz młodych zwierząt poniżej 6 tygodnia życia. Celem uniknięcia ryzyka neutralizacji antygenów zawartych w szczepionce przez przeciwciała matczyne przekazane potomstwu, wskazane jest szczepienie potomstwa w okresie, kiedy odporność bierna zanika. Jeśli noworodek jest pozbawiony siary (pierwszych partii mleka matki z immunoglobulinami), w przypadku schorzeń poporodowych lub śmierci matki, można przeprowadzić szczepienie znacznie wcześniej, gdyż zwierzę pozbawione przeciwciał matczynych jest bardziej podatne na zakażenie chorobami zakaźnymi. Siara stanowi bowiem naturalną drogę uzyskania odporności biernej, chroniącej organizm zwierzęcia w pierwszych tygodniach życia przed infekcjami groźnymi dla młodego organizmu, zwłaszcza wartościowa jest siara pochodząca od matek regularnie szczepionych przeciw chorobą zakaźnym, szczególnie zaszczepionych w odpowiednim momencie przed zajściem w ciążę.
Bezpieczeństwo szczepionek
Idealna szczepionka powinna być silnie immunogenna, dawać długotrwałą, solidną odporność, cechować się stabilnością przez okres trwałości, być możliwą do stosowania w akcjach masowych, nie wywierać niepożądanych efektów, ponadto odporność poszczepienna powinna dać się odróżnić od odporności indukowanej przez zakażenie naturalne. Jednak nie ma w świecie rzeczy idealnych. Ale firmy farmaceutyczne cały czas wykonują prace mające na celu udoskonalenie szczepionek i ograniczenie ich działań niepożądanych do minimum, a liczne instytuty naukowe w Polsce i za granicą zajmują się badaniami na temat szczepień zwierząt i publikują prace naukowe oraz organizują szkolenia lekarzy weterynarii, podczas których propagują nowoczesną wiedzę i wyważone spojrzenie na temat szczepień. Obecnie wszystkie dostępne na polskim rynku szczepionki należą do bezpiecznych i korzystnych dla ogółu populacji, co nie znaczy że są w 100% bezpieczne dla pojedynczego osobnika, którego reakcja na szczepienie może być indywidualna i zupełnie nieprzewidywalna, gdyż jest to zewnętrzna ingerencja w układ odpornościowy organizmu, a to daje niebezpieczeństwo wystąpienia powikłań. Główne niebezpieczeństwo szczepień stanowią poszczepienne choroby i przełamania odporności. Wynikają one z faktu, iż po podaniu szczepionki osobnikowi, następuje krótkotrwałe obniżenie odporności na skutek reakcji obronnej organizmu w wyniku rozpoznania obcego czynnika i wytwarzaniu przeciwciał skierowanych przeciw danej bakterii lub wirusowi (albo całej ich grupie) zawartymi w szczepionce. Po okresie tygodnia do dwóch układ odpornościowy zdrowego osobnika wraca do normy, zyskując dodatkowo odporność przeciw danemu mikroorganizmowi, przeciw któremu został zaszczepiony. Natomiast szczepienie zwierzęcia chorego, może pogłębić objawy chorobowe lub u nosicieli wywołać aktywację choroby w wyniku dodatkowego obciążenia układu immunologicznego szczepieniem, co może skutkować cięższym przebiegiem procesu chorobowego oraz rekonwalescencji organizmu lub nawet śmiercią osobnika. Szczepienie osobników z osłabionym układem immunologicznym może spowodować zapadnięcie na chorobę, przeciwko której zwierzę zostało zaszczepione, jednak tylko w przypadku stosowania szczepionek z żywymi mikroorganizmami, wskutek zachowania resztkowej zjadliwości inaktywowanych zarazków. Mogą również wystąpić szkody poszczepienne mające związek ze szczepieniem, ale nie ze swoistymi chorobami poszczepiennymi, a objawiające się podrażnieniami miejscowymi, ropniami, czy reakcjami alergicznymi. Dlatego tak ważne jest właściwe planowanie szczepień, badanie kliniczne zwierzęcia przez lekarza weterynarii oraz wywiad zebrany od właściciela zwierzęcia przed szczepieniem, a następnie wnikliwa obserwacja zwierzęcia przez właściciela po szczepieniu. Reakcje poszczepienne są jednak niezwykle rzadkie (równie rzadkie jak w przypadku szczepień u ludzi) i na ogół dotyczą osobników z upośledzonym układem odpornościowym, a mogą być wywołane przez nieprawidłową reakcje organizmu na daną szczepionkę, nieprawidłowo zrealizowany program szczepień, a także mogą dotyczyć sposobu wykonania szczepienia. Współczesna medycyna weterynaryjna dysponuje wiedzą jakie szczepionki są najskuteczniejsze i najbezpieczniejsze, dające znikomy odsetek powikłań oraz jak łączyć szczepionki i jak je podawać, aby uniknąć niepożądanych skutków szczepień.
Częstość szczepień
Szczepionki przeciwko chorobom zakaźnym stosowane u psów i kotów dają krótkotrwałą odporność, którą należy indukować poprzez szczepienia przypominające. Większość antygenów zawartych w szczepionkach wywołuje w organizmie powstawanie przeciwciał utrzymujących odpowiednie stężenie przeciwko czynnikom zakaźnym około roku, niektóre dłużej (np. parwowiroza psów lub panleukopenia kotów), a niektóre krócej (np. leptospiroza), zależnie od czynnika wywołującego chorobę i samej szczepionki (szczepionki żywe inaktywowane, zabite lub ze zmodyfikowanym materiałem genetycznym). Obecnie opracowane są już dość szczegółowe programy szczepień szczeniąt i kociąt, a następnie zwierząt dojrzałych, ale przy każdym szczepieniu ważne jest indywidualne podejście do pacjenta – ocena stanu zdrowia, warunków środowiskowych w których żyje i odpowiedni dobór szczepionek do wieku, rasy, gatunku zwierzęcia i jego trybu życia.
Aby zabezpieczyć szczeniaki lub kocięta przed infekcjami, profilaktykę należy rozpocząć już u ich matek, które powinny być regularnie szczepione, dzięki czemu mleko, którym karmią swoje potomstwo zawiera wysoki poziom przeciwciał. Chronią one młode zwierzęta od pierwszych godzin życia, ale po pewnym czasie zanikają i dlatego pomiędzy szóstym a czternastym tygodniem życia zaleca się serię szczepień młodych zwierząt, aby uniknąć powstania “luki immunologicznej”, gdyż jest to moment, kiedy spada u nich odporność, jaką przekazały im matki. W okresie tym młode organizmy muszą być kilkukrotnie zaszczepione, aby wytworzyć własne, bardziej trwałe mechanizmy obronne. Szczenięta i kocięta najkorzystniej jest szczepić w tzw. “wczesnym programie szczepień”, gdzie pierwsze szczepienie wykonuje się w 6-8 tygodniu, kolejne w 10-12 tygodniu i ostatnie w 12-14 tygodniu życia zwierzęcia, najlepiej przy każdym szczepieniu zwiększając sukcesywnie ilość antygenów w szczepionce. “Późny program szczepień” stosuje się u zwierząt, u których nie rozpoczęto szczepień przed 12 tygodniem życia, wykonując dwa szczepienia w odstępie 3-4 tygodni. Po tak wykonanej serii szczepień młode zwierzęta powinny posiadać skuteczną odporność przeciw zagrażającym im chorobą zakaźnym, utrzymującą się przez co najmniej rok.
Kolejne szczepienia wykonuje się u zwierząt dorosłych szczepionką skojarzoną raz w roku. Można indywidualnie dopasowywać program corocznego szczepienia, jednak nawet częstsze szczepienie antygenami, przeciwko którym organizm wytwarza dłuższą odporność niż na rok, nie jest szkodliwe, tylko dodatkowo ćwiczy układ odpornościowy wypracowując skuteczną reakcję obronną, przeciwko danemu mikroorganizmowi. Nie wszystkie szczepienia są obowiązkowe, jednak regularne szczepienia szczepionkami skojarzonymi pozwalają uniknąć zarażeniu zwierzęcia wieloma chorobami zakaźnymi, natomiast każdy właściciel ma prawny obowiązek corocznego szczepienia swojego zwierzęcia przeciwko wściekliźnie, zgodnie z brzmieniem Ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o ochronie zdrowia zwierząt oraz zwalczaniu chorób zakaźnych zwierząt Dz. U. z 2004 r. Nr 69. Poz. 625. Rozdz. 8. Art. 56. Ust. 1.
Są to ogólnie polecane programy szczepień, ale ostatecznie to lekarz weterynarii podejmuje indywidualnie decyzje co do sposobu szczepienia danego zwierzęcia (wybór rodzaju szczepionki, termin szczepienia, ilość i terminy powtórzeń), zgodnie ze stanem obecnym pacjenta i wiedzą na temat chorób panujących na danym terenie.
Znane są badania naukowe na temat wytwarzania przez układ immunologiczny zwierząt odporności dłuższej niż na rok przeciwko niektórym chorobom (np. w przypadku parwowirozy psów lub panleukopenii kotów), nie mniej jednak w warunkach terenowych zaleca się coroczne szczepienie przeciwko wszystkim chorobom, również tym cechującym się wywołaniem dłuższej odporności. Podawane w różnych źródłach dane statystyczne dotyczące skuteczności i trwałości wytworzonej odpowiedzi immunologicznej w przypadku żadnej choroby nie ujmują 100% populacji zwierząt, lecz jedynie większość przebadanych zwierząt. Obecnie nie jesteśmy jeszcze w stanie stwierdzić rutynowo, które z zaszczepionych zwierząt wytworzyło skuteczną odporność przeciwko chorobom zakaźnym i jak trwała jest ta odporność u danego osobnika. A co w przypadku gdy nasze zwierzę znajduje się w grupie zwierząt, które nie wytworzyły tak długotrwałej odporności jak statystyczna większość osobników tego gatunku? A jeśli podana szczepionka w ogóle nie zadziała i zwierzę nie wytworzy odporności przeciwko chorobom zakaźnym? Częstsze szczepienia ograniczają brak skuteczności pojedynczych szczepień i dają możliwość większej kontroli nad chorobami zakaźnymi. Faktem jest, iż sczepienia nie są do końca bezpieczne, ale korzyści wynikające z ich stosowania w populacji zwierząt są zdecydowanie wyższe niż ryzyko wystąpienia ewentualnych powikłań u pojedynczego osobnika. Dlatego coroczne szczepienia przypominające są nadal polecane przez większość ośrodków naukowych w kraju i za granicą oraz przez wiele autorytetów z dziedziny medycyny weterynaryjnej. Pomijając tutaj aspekt ekonomiczny, który również jest istotny, iż łatwiej i taniej zaszczepić zwierzę raz w roku przeciw chorobom zakaźnym, niż później leczyć je na jedną z chorób o ciężkim i długotrwałym przebiegu, to jest jeszcze kwestia etyki, w której górę zawsze bierze zapobieganie chorobom, niż narażanie zwierząt na niepotrzebne cierpienie związane z zapadaniem na choroby zakaźne i ich uciążliwym leczeniem, a także chodzi tu o ograniczenie siewstwa drobnoustrojów do środowiska przez nosicieli, mogących być źródłem zakażenia dla zwierząt nie szczepionych, ale istnieje jeszcze chyba najważniejszy aspekt zdrowia ludzkiego, gdyż zwierzęta są również wektorami chorób niebezpiecznych dla zdrowia i życia człowieka, (np. wścieklizna, leptospiroza, herpeswiroza, chlamydioza), a w przypadku tego typu chorób musimy mieć pewność, że zrobiliśmy wszystko, by zapobiec ich rozprzestrzenianiu w naszym środowisku. Dlatego przy profilaktyce przeciwko chorobom zakaźnym należy zdać się na wiedzę i doświadczenie lekarza weterynarii zajmującego się zwierzęciem, który doradzi jak zaszczepić naszego pupila, dobierając indywidualny program szczepień dla każdego zwierzęcia.
Lecznica dla Zwierząt HOMEOPATIA
lek.wet. Adam Czerwiński
stud.wet. Marcin Czerwiński
www.lecznica-homeopatia.pl
